Ziemia jest najbardziej różnorodną planetą spośród wszystkich, które udało się człowiekowi odkryć. Niesamowita rozmaitość zwierząt, roślin, ekosystemów oraz wszelkich zależności między nimi, jakie rozwinęły się przez miliony lat ewolucji, czyni ją jedyną w swoim rodzaju. Liczbę gatunków, dzielących z nami Ziemię, szacuje się na 8,7 miliona. Są to jednak jedynie gatunki do tej pory opisane – kolejne, być może nawet kilkadziesiąt milionów, czeka bowiem jeszcze na odkrycie. Nietrudno wyobrazić sobie, jak rozbudowaną sieć powiązań ekologicznych tworzą wszystkie te organizmy i jak ważne są dla siebie nawzajem. Globalny ekosystem, mówiąc metaforycznie, działa jak spójny organizm – strata jednego jego elementu może skutkować zaburzeniem homeostazy innych. Dlatego tak ważna jest ochrona bioróżnorodności – aby nasza planeta mogła nie tylko utrzymać się w obecnym stanie, ale stopniowo także rozwijać się i ewoluować. Jednak, aby móc ją skutecznie chronić, w pierwszej kolejności należy zrozumieć czym właściwie jest bioróżnorodność.

Mechanizm napędowy bioróżnorodności

Bioróżnorodność, to wbrew powszechnej opinii nie tylko liczba gatunków roślin i zwierząt występujących na Ziemi. Pojęcie jest nieco bardziej skomplikowane, bazuje bowiem na trzech głównych założeniach:

RÓŻNORODNOŚĆ EKOSYSTEMÓW NA ZIEMI

Odnosi się to do wielości spójnych, sprawnie funkcjonujących zbiorowisk zależnych od siebie organizmów. Zaliczamy do nich pustynie, tropikalne lasy deszczowe, łąki, mokradła, rafy koralowe i wiele innych. Oczywiście, lasy deszczowe Azji różnią się od tropików Ameryki Południowej, a na polskich mokradłach nie znajdziemy identycznego składu gatunkowego fauny i flory, co na mokradłach w USA. To właśnie, obok wielości skrajnie różnych środowisk, jest kwintesencją różnorodności ekosystemów na Ziemi – choć mogą oferować podobne warunki środowiskowe, przez lata ewolucji w izolacji od siebie, wykształciły się w nich różne gatunki, zajmujące podobne nisze ekologiczne.

RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKÓW W OBRĘBIE EKOSYSTEMU

W obrębie każdego, indywidualnego ekosystemu, kluczową rolę odgrywa ilość zamieszkujących go gatunków oraz to, jak współpracują one między sobą. Przykładowo, szacuje się, że kwitnienie ponad 90% roślin zależy od zwierząt. Na pierwszy plan wysuwają się pszczoły i inne dzikie zapylacze, dzięki którym ogromna część roślin uprawnych w ogóle ma szansę dawać plony. Nie należy tu zapominać także o ptakach i innych małych zwierzętach, które zjadając owoce i nasiona, rozsiewają je po całym swoim areale osobniczym.

  • To, jak istotne są zależności między organizmami, dokładnie udokumentowano na przykładzie reintrodukcji wilka do Yellowstone National Park w USA. Ich wyginięcie skutkowało tzw. kaskadą troficzną w środowisku – zjawiskiem, które następuje, kiedy wybrakowanie jednego jego elementu zaburza funkcjonowanie innych. Po zniknięciu z parku kluczowego drapieżnika, gwałtownie wzrosła liczba jeleni, które spowodowały dewastację wśród roślin i młodych drzew, tym samym przyczyniając się do zaniku licznych gatunków ptaków i populacji bobra (a razem z nim, kilku gatunków ryb). W tym okresie, nawet rzeki, niewstrzymywane przez tamy, zmieniły swój bieg. Okazuje się, że powrót wilka na tereny YNP, przywrócił niemal całkowicie dawną równowagę. Kwestią sporną pozostaje, czy zmiany w środowisku były wyłącznie zasługą wilków, niewątpliwie odegrały one jednak bardzo istotną rolę.

bioróżnorodność

RÓŻNORODNOŚĆ GENETYCZNA W OBRĘBIE GATUNKU

Materiał genetyczny drobnoustrojów, roślin i zwierząt zawiera informacje określające cechy wszystkich gatunków i osobników, które składają się na różnorodność świata ożywionego. Jednak w obrębie gatunku, różnorodność genetyczna warunkuje, oprócz cech czysto fenotypowych (wygląd), zdrowotność i odporność poszczególnych osobników na zmieniające się warunki środowiska. Wielość genów w populacji jest zatem kluczem do zdrowotności gatunku zamieszkującego dany ekosystem. Jeśli pula genetyczna jest niewielka, zwierzęta często zmuszone są do rozmnażania w bliskim pokrewieństwie, co z kolei prowadzi do zjawiska zwanego inbredem. Ujawniają się wtedy geny recesywne, odpowiedzialne za liczne wady i choroby genetyczne; takie osobniki mają też nierzadko problem z płodnością i odpornością. Tego typu niewielkie lub odizolowane populacje, silnie narażone są na wyginięcie.

Jak człowiek wpływa na bioróżnorodność?

Liczba ludności na świecie wzrosła z 1.5 miliarda w 1900 r. do ponad 7.5 miliarda dzisiaj. Nietrudno się domyślić, że odcisnęło to ogromne piętno na przyrodzie i jej zasobach. W ciągu ostatnich 40 lat, na potrzeby rolnictwa, a głównie produkcji zwierzęcej, zajętych zostało ponad 4,6 mln km2 naturalnych ekosystemów. Niestety ⅓ wyprodukowanej żywności została zmarnowana. W ostatnich latach okazało się także, że w wyniku naszej nierozważnej działalności na Ziemi, 90% oceanów jest nadmiernie lub całkowicie wyeksploatowanych. Przez generowane na lądzie i spuszczane do rzek zanieczyszczenia, stale rośnie liczba stref martwych wód, całkowicie pozbawionych życia. Szacuje się, że do 2050 roku, różnorodność biologiczna, którą Ziemia dysponuje dzisiaj, spadnie jeszcze o 10%.

Do wymierania niektórych gatunków przyczyniamy się niestety bezpośrednio. Czy to za pośrednictwem nierozsądnej gospodarki łowieckiej i naruszenia różnorodności genetycznej populacji zwierząt, kłusownictwa, czy nawet tak (pozornie) błahej kwestii, jak niekontrolowane zbieranie dzikich ziół. Szacuje się, że w ciągu godziny, 3 gatunki znikają z Ziemi raz na zawsze.

W głównej mierze jednak, nasze działania destrukcyjne opierają się na efektach generowanych przez nas zanieczyszczeń. Najbardziej spektakularne w środowisku efekty przynosi zmiana klimatu, która w głównej mierze jest wynikiem emisji do atmosfery gazów cieplarnianych pochodzenia przemysłowego. Z tak szybkimi zmianami klimatu, jakie następują w ostatnich latach za pośrednictwem naszej działalności, nie radzi sobie wiele gatunków roślin i zwierząt. Ponadto ogromnym problemem jest zanieczyszczenie wody, w której giną nie tylko kręgowce i rośliny naczyniowe, ale także prostsze, a równie ważne dla współistnienia całości, organizmy.

zapora we WłocławkuZmiany, które wprowadzamy w środowisku, dotyczą także bezpośrednio siedlisk. Wątpliwe dla ekologii skutki ma przykładowo regulacja rzek, która uniemożliwia migrację ryb, czy budowanie zapór i niekontrolowane zrzucanie z nich wody. Takie działanie miało miejsce w maju ubiegłego roku we Włocławku. Mimo protestów licznych organizacji ekologicznych, woda spuszczona z zapory zalała łachy, na których gniazdowały ptaki. Przypomnijmy, że był to okres lęgowy, w którym ustawowo powinny być one chronione. Tego typu działania, razem z fragmentacją siedlisk poprzez budowanie nowych dróg i wycinanie lasów, podejmowane są codziennie, na całym świecie.

Na uwagę pod kątem ochrony bioróżnorodności zasługują także, wprowadzane przez człowieka, gatunki inwazyjne. Są to gatunki obce dla danego środowiska, które zaburzają naturalne funkcjonowanie ekosystemu poprzez drapieżnictwo lub zajmowanie niszy innego, rodzimego gatunku. Przykładem takiego zwierzęcia jest np. norka amerykańska, która doprowadziła populację norki europejskiej na skraj wyginięcia. Zwierzę to, hodowane na futro, było masowo wypuszczane przez hodowców, kiedy biznes przestawał być opłacalny. Takie nieodpowiedzialne działania, jak widać, mogą spowodować ogromną dewastację w środowisku.

Zależność człowiek – bioróżnorodność nie działa jednak tylko w jedną stronę. Skutki jej spadku (które w dużej mierze sami generujemy), są odczuwalne równie mocno dla nas, ludzi.

Jak bioróżnorodność wpływa na człowieka?

Dzięki rozmaitości organizmów występujących na Ziemi, czy to skomplikowanych eukariontów, czy prostych jednokomórkowców, ludzie, jako gatunek, zdołali zdominować planetę i osiągnąć wysoki poziom rozwoju. Drewno jest jednym z podstawowych budulców, które wykorzystujemy w budownictwie i meblarstwie, z włókien roślinnych robimy tkaniny, w które się ubieramy, a dzięki prostym organizmom jednokomórkowym, jak drożdże czy bakterie, przeprowadzamy ważne procesy przemysłowe i produkcyjne. Organizmy żywe są eksploatowane przez nas w niemal każdym aspekcie życia.

bioróżnorodnośćNiewiele osób zdaje sobie sprawę, jak bioróżnorodność ważna jest dla naszego zdrowia. Kluczowa jest oczywiście kwestia pożywienia, jakiego dostarczają nam setki gatunków warzyw, owoców i zbóż uprawianych na świecie. Różnorodna dieta jest przecież podstawą zdrowego odżywiania. Badania sugerują, że duża różnorodność mikroorganizmów obecnych w środowisku, pomaga redukować reakcje alergiczne, a ekspozycja na różnorodne ekosystemy naturalne poprawia samopoczucie i zdrowie psychiczne. Najważniejszą rolę rośliny odgrywają jednak w medycynie, zarówno naturalnej jak i konwencjonalnej. Na jej potrzeby, obecnie wykorzystywanych jest ponad 17 tysięcy gatunków. Aż 40% używanych dzisiaj leków bazuje na surowcach pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, a także grzybach czy porostach.

Być może farmacja byłaby nam nieco mniej potrzebna, gdybyśmy oddychali świeżym powietrzem i używali czystej, nieskażonej wody. Oczywiście zanieczyszczenie środowiska jest wynikiem działalności człowieka i w pierwszej kolejności należy zwalczać jego źródła, niewątpliwie jednak bioróżnorodność jest naturalnym motorem napędowym przywracającym równowagę. To rośliny absorbują dwutlenek węgla i inne szkodliwe gazy oraz pyły. To one, razem z mikroorganizmami zamieszkującymi oceany, wytwarzają niezbędny nam do życia tlen. Dzięki różnorodności biologicznej możliwy jest rozkład materii organicznej i jej obieg w ekosystemach – wody są czystsze, a gleba bardziej zasobna w składniki odżywcze.

Spadek różnorodności biologicznej ma zatem niewątpliwie ogromny wpływ także na rolnictwo. Zmiany klimatu powodują powodzie i susze w miejscach, w których wcześniej one nie występowały, co skutkuje stratami w plonach. Różnorodność wśród roślin i mikroorganizmów zamieszkujących glebę, jest z kolei specyficzną barierą ochronną przed chorobami i pasożytami je atakującymi. Jeśli taka różnorodność jest zaburzona, uprawa roli staje się trudniejsza i wymaga nakładu większej ilości pestycydów i nawozów. To, niestety, powoduje dalsze straty w bioróżnorodności i zamyka błędne koło.

wysychanie upraw

Skoro bioróżnorodność jest kluczowa dla tak wielu aspektów, zarówno ekologicznych jak i ekonomicznych, jak możemy powstrzymać jej utratę? Dobra wiadomość jest taka, że może to zrobić każdy z nas, wybierając bardziej zrównoważony styl życia. Starajmy się generować mniej śmieci, spożywać mniej mięsa i wysokoprzetworzonych produktów, zużywać mniej wody i energii. Bądźmy po prostu świadomymi konsumentami i dokonujmy wyborów z uwzględnieniem pozostawianego przez nas śladu ekologicznego. Wszystko to da się zrobić z wysiłkiem nieproporcjonalnym do korzyści, jakie przyniesie to Ziemi. Warto bowiem zdać sobie sprawę, że my, jako ludzie, także jesteśmy częścią globalnego ekosystemu i zamiast sukcesywnie powodować jego destrukcję, musimy nauczyć się współżyć z innymi jego mieszkańcami w harmonii.

Źródła:
Cardinale B. J., Gonzalez A., Duffy J. E., Naeem S., 2012: Biodiversity loss and its impact on humanity. Nature, 486, 7401, 59-67
Mora C., Tittensor D. P., Adl S., Simpson A. G. B., Worm B., 2011: How Many Species Are There on Earth and in the Ocean? PLoS Biology, 9, 8
Sandifer P. A., Sutton-Grier A. E., Ward B. P., 2015: Exploring connections among nature, biodiversity, ecosystem services, and human health and well-being: Opportunities to enhance health and biodiversity conservation. Ecosystem Services, 12, 1-15
Southeast Asian Fisheries Development Center, Aquaculture Department, 1994: Genetic, species, and ecosystem diversity. Aqua Farm News, 12, 3, 2-3
http://www.untamedscience.com/biology/ecology/ecology-articles/wolf-reintroduction-yellowstone/
https://science.howstuffworks.com/environmental/conservation/issues/biodiversity-important.htm
https://www.youtube.com/watch?v=L-kx2MWFCpU
https://oko.press/nie-wstrzymano-zrzutu-wody-na-zaporze-we-wloclawku-fala-zmyla-gniazda-i-potopila-pisklaki-chronionych-gatunkow-ptakow/ (fotografia)

Dodano do koszyka